Als je vanuit Gent richting het zuiden reist, komt je al snel in de buurt van Doornik. In deze stad staat een indrukwekkende middeleeuwse kathedraal die onmiddellijk te herkennen is aan haar vijf torens. Behalve om haar torens is deze kathedraal ook bekend vanwege een veertiende-eeuwse mis die in het archief bewaard wordt en die aangeduid wordt als Mis van Doornik (of Messe de Tournai voor de francophonen onder ons).
De torens van de kathedraal van Doornik (foto: OliBac)
De Mis van Doornik is beroemd omdat zij behoort tot de oudste meerstemmige missen waarbij alle vijf de ordinariumdelen (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei) tot één geheel gebundeld zijn, waardoor duidelijk is dat deze delen alle in dezelfde dienst gezongen werden. Bovendien is er nog een slotdeel voor het “Ite missa est”, de laatste woorden van de mis. Behalve de mis van Doornik zijn er nóg drie anonieme veertiende-eeuwse meerstemmige miscycli: De Mis van Barcelona, de Mis van Toulouse en de Sorbonne-mis. Alle zijn ze anoniem overgeleverd. Naast deze anonieme missen is er ook nog een miscyclus die door één componist als samenhangend geheel gecomponeerd is: de vierstemmige Messe de Nostre Dame van Guillaume de Machaut (1300-1377).
Hoewel de Mis van Doornik als eenheid overgeleverd is, zijn de delen zonder twijfel afzonderlijk ontstaan. Het Kyrie (mp3 – bron), Sanctus (mp3 – bron) en Agnus Dei (mp3 – bron) zijn waarschijnlijk het oudst. Voor deze delen is een dertiende-eeuwse muzieknotatie gebruikt die ten tijde van het ontstaan van het manuscript, rond 1350, reeds verouderd was.
Het Credo (mp3 – bron) was waarschijnlijk wijd verspreid in de veertiende eeuw. In minstens drie andere bronnen is het terug te vinden als los misdeel. Het is een vrij eenvoudige driestemmige zetting van het Credo.
Van de ordinariumdelen is het Gloria (mp3 – bron) het meest geavanceerd. Er wordt gebruikt gemaakt van een vroeg-veertiende-eeuwse vernieuwing in de muzieknotatie, waardoor er meer mogelijkheden ontstonden om ritmes te noteren. Bijzonder is dat het laatste woord van het Gloria, “Amen”, zo lang wordt uitgesponnen dat het bijna even lang wordt als de hele voorgaande tekst. In dit Amen wordt de zogenaamde hoquetus-techniek gebruikt. Dat houdt in dat twee stemmen steeds om de beurt een toon zingen, zodat ze samen één melodie vormen: (mp3 – bron).
Het laatste deel van de Mis van Doornik is een verhaal apart. Elk van de drie stemmen heeft een andere tekst. De tenor heeft in lange tonen de woorden ‘Ite missa est’, de laatste woorden van de mis. De tweede stem heeft een latijnse tekst waarin de rijken opgeroepen wordt om de armen te gedenken, en de derde stem heeft een Franse wereldlijke tekst. (mp3 – bron).
Over de wijze van uitvoering is weinig bekend. We moeten bedenken dat we te maken hebben met een manuscript van meer dan 600 jaar oud. Gegevens over de manier waarop in die tijd gezongen werd zijn nauwelijks overgeleverd. Ook de exacte toonhoogte is niet goed te achterhalen. In de hierboven gebruikte geluidsfragmenten werd de mis gezongen door mannenstemmen. Er is ook een opname door een vrouwenkoor: (mp3 – bron). Hoe het ook zij, het is indrukwekkend om te bedenken dat deze muziek, die zo lang geleden werd opgeschreven, in onze tijd opnieuw tot klinken gebracht wordt. Het is een klankwereld die voor ons iets exotisch heeft, maar die toch een belangrijke schakel vormt in de rijke geschiedenis van de Westerse muziek.
Aanbevolen cd’s
Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com
Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com
