20ste/21ste eeuw

Één van de laatste composities van de Weense componist Alban Berg (1885-1935) is zijn concert voor viool en orkest. Hij voltooide het werk in 1935. Deze compositie is in een aantal opzichten bijzonder. In april 1935 ontving Alban Berg het bericht van de dood van Manon Gropius, de dochter uit het tweede huwelijk van Alma Maria Mahler. Het meisje was slechts achttien jaar oud geworden. Berg werkte toentertijd al aan het vioolconcert, maar na deze tijding besloot hij er een eerbetoon aan Manon Gropius van te maken. Hij gaf het concert de ondertitel “Ter nagedachtenis aan een engel” (“Dem Andenken eines Engels”). Het werd echter ook Bergs eigen zwanenzang. Hij heeft de uitvoering niet meer mee kunnen maken.

Manon Gropius

Zoals alle andere composities uit de tweede Weense school is Bergs vioolconcert gebaseerd op een reeks van twaalf verschillende tonen. Het bijzondere van de reeks van het vioolconcert is dat de volgorde van de tonen zo gekozen is dat de opeenvolgende tonen akkoorden vormen die je in een compositie uit de achttiende of negentiende eeuw ook tegen zou kunnen komen. Dat was tamelijk ongebruikelijk. Al vrij snel na het begin is de gehele reeks in de vioolpartij te horen: (mp3 – bron), en even later dalend: (mp3 – bron). Alles in de hele compositie is afgeleid van deze reeks. Het is dan ook aan te raden om je bij het beluisteren deze reeks goed in te prenten. Het is het vakmanschap van de componist dat hij met zo’n strenge compositietechniek een zo aangrijpend werk heeft kunnen scheppen. Het overwegend lyrische eerste deel is een herinnering aan de persoon van Manon Gropius (een fragment: (mp3 – bron)). Het tweede deel verklankt haar tragische dood en laatste rustplaats.

De laatste vier tonen van de reeks zijn dezelfde als de eerste vier tonen van het koraal “Es ist genug”, waarvan Johann Sebastian Bach een zetting schreef in zijn cantate O Ewigkeit, du Donnerwort (bwv 60) (mp3 – bron). Deze koraalzetting was in Bachs tijd extreem. Het raakt de grens van wat in de traditionele tonaliteit mogelijk is. Dat is een uitgestoken hand naar Berg, die zich aan de andere kant van de grens bevindt. In het tweede deel van zijn vioolconcert werkt Berg toe naar dit koraal en uiteindelijk citeert hij het zelfs volledig (mp3 – bron). Niet alleen muzikaal ontmoeten Bach en Berg elkaar, maar ook de koraaltekst is van betekenis in het licht van deze nagedachtenis aan Manon Gropius.

Es ist genug,
Herr, wenn es dir gefällt,
so spanne mich doch aus.
Mein Jesus kommt!
Nun gute Nacht, o Welt!
Ich fahr ins Himmelshaus,
ich fahre sicher hin mit Frieden;
Mein grosser Jammer bleibt darnieden.
Es ist genug! (mp3 – bron)

Aanbevolen cd’s

Berg, Schoenberg – Violin Concerto, Piano Concerto. Door: Alfred Brendel, Zvi Zeitlin, Symphonie Orchester Des Bayerischen Rundfunks; Rafael Kubelik (Eloquence 445 118-2)

Meer info: Amazon.com

U hoeft maar in de buurt van een vliegveld te wonen om te weten dat geluidsoverlast in onze gemotoriseerde tijd een behoorlijk probleem kan zijn. Ook in vroeger tijden was het niet overal rustig en stil. In grote steden zoals Londen en Parijs liet iedereen die iets aan de man wilde brengen zich om het hardst horen om toch vooral de aandacht te trekken van potentiele klanten. En dan waren er ook nog bedelaars en straatmuzikanten die naar hartelust meededen in de kakofonie. Het was soms zelfs zo erg dat er wetten werden uitgevaardigd om al dit straatgeluid in te dammen.

London Street Cries (detail). Door William Hogarth, 18de eeuw.

Al deze kooplieden hadden hun eigen melodietjes, die soms van vader op zoon werden doorgegeven. Behalve afkeer, wekte dat bij sommige componisten ook de interesse. Er is een aantal laat-zestiende-eeuwse vocale composities waarin dit soort straatkreten verwerkt zijn. Clément Jannequin schreef Les Cries de Paris (mp3 – bron), en de Engelse componisten Weelkes, Gibbons en Dering schreven composities met de straatkreten van London; bij elkaar meer dan 150 verschillende. Een kleine inventarisatie van wat er zoal werd aangeprezen in de composities van de drie laatstgenoemden:

• 13 soorten vis
• 18 soorten fruit
• 11 soorten groente
• 14 huishoudelijke artikelen
• 13 kledingstukken
• etc.

Na ons een goede morgen gewenst te hebben, begint Orlando Gibbons (1583-1625) zijn Cries of London met viskreten: “New mussels, new lilywhite mussels. Hot codlings, hot. New cockles, new great cockles. New great sprats, new…” (mp3 – bron), waarna allerlei andere artikelen en diensten volgen.

Ook in sommige twintigste-eeuwse composities zijn straatkreten verwerkt. Zo gebruikte de Engelse componist Ralph Vaughan Williams (1872-1958) in het tweede deel van A London Symphony de melodie van een lavendel-kreet. De Italiaan Luciano Berio (1925-2003) pubilceerde in 1974 zijn eigen Cries of London, met uitroepen van marktkooplui. In deel 4 wordt knoflook aangeprezen: (mp3 – bronavantgardeproject.org).

Aanbevolen cd’s en dvd’s

The Cries of London. Door: Theatre of Voices, Fretwork; Paul Hillier (Harmondia Mundi HMU 907214)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Vaughan Williams – A London Symphony. Door: London Symphony Orchestra; Richard Hickox (Chandos CHA 9902)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Les cris de Paris. Door: Ensemble Clément Janequin; Dominique Visse (Harmonia Mundi France HAR 1951072)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Aanbevolen boeken en bladmuziek

Een fascinerend boek over geluid is geschreven door de Canadese componist Raymond Murray Schafer. Hierin analyseert hij de geluiden die op het land en in de stad te horen zijn (de ‘soundscape’). Daarnaast onderzoekt hij hoe deze soundscape in de loop van de eeuwen veranderd is. Een echte ear-opener!

R. Murray Schafer, The Soundscape – The Tuning of the World. ISBN 978-0892814558.

Meer info: Bol.com

Charles Ives (1874-1954) werd geboren in het Amerikaanse Danbury, studeerde orgel en compositie in New York, maar vond daarna werk in de verzekeringsbranche, waarin hij tamelijk succesvol was. Componeren werd iets voor de vrije tijd. Hij hoefde dus niet ‘om den brode’ te schrijven en kon vrijelijk doen wat hij wilde. Dat deed hij dan ook zeer fanatiek. Zo fanatiek dat de rest van de muziekwereld hem niet zo kon (of wilde) volgen.

Charles Ives

Ives kreeg muzikale eigenzinnigheid met de paplepel ingegoten. Zijn vader was gek op allerlei experimenten. Wat krijg je bijvoorbeeld als je fanfares op elkaar af laat lopen, terwijl ze verschillende stukken spelen en je zelf in het midden gaat staan? Of als je een lied in een andere toonsoort begeleidt dan het wordt gezongen? In beide gevallen wordt van bestaand materiaal iets onverwacht nieuws gemaakt. Dat is iets waar Ives zich een meester in heeft getoond. Heeft u ooit binnen een halve minuut zo’n bonte muzikale verscheidenheid gehoord als in dit fragment uit de Country Band March: (mp3 – bron). Tegelijk met de verscheidenheid is er een samenhang.

Ook het samen laten klinken van allerlei verschillende muziek is iets waar Ives zijn leven lang mee bezig is geweest. Een uitzonderlijk voorbeeld hiervan is Fourth of July. Denk je in dat je op 4 juli in een Amerikaans stadje rondloopt. Van alle kanten klinkt geluid: er is een fanfare, er worden liedjes gezongen, er wordt een baseball-wedstrijd gespeeld, er is vuurwerk. Al deze 4 juli-geluiden zijn door Ives in 6 minuten muziek gestopt: (mp3 – bron). Er zijn drie dirigenten nodig om het stuk uit te voeren.

Een andere rode draad door Ives’ oeuvre wordt gevormd door bekende Amerikaanse melodieën. Dit betreft zowel kerkliederen als volksliedjes. In vrijwel alle latere composities van Ives zijn dit soort melodieën op één of andere wijze verwerkt. In de vierde symfonie, zijn grootste werk, heeft hij tientallen melodieën gebruikt. Van “Nearer, My God, to Thee” tot “Home, sweet home”.

Zoals gezegd was Ives niet zo populair tijdens zijn leven. Na zijn dood veranderde dat echter volkomen. Blijkbaar was de rest van de muziekwereld toen pas toe aan de dingen die hij al jaren eerder deed. In 1965 werd zijn vierde symphonie voor het eerst uitgevoerd. Hij heeft het werk dus zelf nooit kunnen horen. Ives wordt nu gezien als de eerste grote Amerikaanse componist.

Aanbevolen cd’s

The Orchestral Music of Charles Ives. Door: Orchestra New England, James Sinclair (Koch 3-7025-2)

Meer info: Amazon.com of Emusic.com

Americana. Door: Dallas Symphony Orchestra; Donald Johanos (Vox CDX-5182)

Meer info: Amazon.com of Emusic.com

Symphonies 1-4/Holidays Symphony […]. Door: Chicago Symphony Orchestra en Royal Concertgebouw Orchestra; Michael Tilson Thomas (Sony SB 3K87746)

Meer info: Bol.com

Als we teruggaan in de tijd, op zoek naar het begin van de klassieke muziek, blijkt het gregoriaans één van de belangrijkste bronnen te zijn. Volgens de overlevering was het paus Gregorius de Grote die de melodieën componeerde waarop de liturgische teksten van de katholieke kerk gezongen werden. Het gregoriaans is vernoemd naar deze paus, die rond het jaar 600 werkzaam was. Hij wordt vaak afgebeeld met een duif op zijn schouder. Deze duif symboliseert de Heilige Geest, die Gregorius de melodieën influisterde. Zo wordt aan het gregoriaans dus een hemelse oorsprong toegeschreven.

Gregorius de Grote

Zoals zo vaak is het verhaal mooier dan de werkelijkheid. In de Middeleeuwen waren er meerdere tradities van één-stemmige liturgische zang. In de achtste eeuw wilde de Frankische koning Pippijn III de kerkzang in zijn hele rijk in lijn brengen met de kerk van Rome. Zijn zoon Karel de Grote zette dat beleid later voort. Zo werd de traditie van Rome zeer invloedrijk. De Romeinse geschriften die door de Franken werden gekopieerd en verspreid maken melding van Gregorius als samensteller van de gezangen. Het kan heel goed dat hier Gregorius II bedoeld werd en niet Gregorius de Grote, maar de Franken gingen er van uit dat het om Gregorius de Grote ging. Zo werd deze gregoriaanse zangwijze de standaard voor de westerse kerk.
De gezangen die we uit Romeinse bronnen uit die tijd kennen, zijn trouwens niet dezelfde als die in het gregoriaans van de Franken. Wellicht zijn er tijdens de verspreiding van de gezangen over het enorme Frankische rijk de nodige wijzigingen aangebracht. De precieze geschiedenis van het gregoriaans is dus enigszins in nevelen gehuld.

Vanaf de negende eeuw vinden we in de historische bronnen aanwijzingen dat er meerstemmig gezongen werd. Aan de gregoriaanse melodieën werden één of meerdere stemmen toegevoegd. Aanvankelijk op eenvoudige wijze, maar al rond 1200 werden in de Notre Dame te Parijs zeer geavanceerde composities gemaakt. Een voorbeeld dat we al eerder tegenkwamen is het Alleluia Nativitas van Perotinus: (mp3 – bron). Het ontstaan van deze meerstemmigheid kan als een belangrijk beginpunt van de westerse klassieke muziek gezien worden.

Ook ná de Middeleeuwen bleef het gregoriaans zeer belangrijk. Behalve dat latere stijlen hun wortels in het gregoriaans hadden, werden er ook veelvuldig gregoriaanse melodieën geciteerd. We zullen drie voorbeelden belichten.

Toen Johann Sebastian Bach het Credo toonzette in zijn Hohe Messe, nam hij de gregoriaanse melodie voor “Credo in unum Deum” ongewijzigd over. De gregoriaanse versie: (mp3 – bron). Het begin van Bach’s Credo: (mp3 – bron).

Een ander voorbeeld uit de Barok vinden we in de Franse orgelmuziek. François Couperin (1668-1733) schreef een mis voor orgel, waarin hij de gregoriaanse melodieën overnam. Als voorbeeld het Kyrie. Het gezongen kyrie: (mp3 – bron). De versie voor orgel waarbij de melodie in langzaam tempo in het pedaal gespeeld wordt: (mp3 – bron).

Maurice Duruflé is een twintigste-eeuwse componist die diepgaand door het gregoriaans is beïnvloed. In zijn Requiem uit 1947 zijn deze oude melodiën verweven met moderne orkestklanken. Direct aan het begin van het introïtus laat hij het koor de ongewijzigde gregoriaanse melodie zingen. De gregoriaanse versie: (mp3 – bron). Het begin van het Requiem van Duruflé: (mp3 – bron)

Aanbevolen cd’s

Chant – Music For Paradise. Door: Cisterciënzer Monniken Van Stift Heiligenkreuz (Universal 4766774)

Meer info: Bol.com of Amazon.com

J.S. Bach – Messe in H-Moll. Door: Collegium Vocale, Ghent; Philippe Herreweghe (Virgin Veritas VCD 5 45163 2)

Meer info: Amazon.com

François Couperin – Messe pour les Paroisses. Door: Michel Bouvard – Schola Meridionalis (BMG 74321470042)

Fauré – Duruflé – Requiem. Door: Richard Hickox (Eloquence 466 844-2)

Meer info: Bol.com of Amazon.com