Barok

In 1717 vond een zeer merkwaardige gebeurtenis plaats in het leven van J.S. Bach. Een collega-musicus aan het hof van Dresden verzocht hem om de Franse klaviervirtuoos Louis Marchand (1669-1732) uit te dagen voor een wedstrijd. Bach gaf gehoor aan dit verzoek en richtte zich in een brief tot Marchand. Bach stelde voor dat beide musici elkaar opdrachten zouden geven voor improvisaties. Dat was een gewaagde onderneming, maar Marchand aanvaardde de uitdaging onmiddellijk en iedereen aan het hof maakte zich op voor een waar muziekspektakel. Echter, op het moment suprême was er geen Louis Marchand. Uit navraag bleek dat hij diezelfde ochtend in alle vroegte was vertrokken per speciale koets. Uiteraard was dat een behoorlijke teleurstelling voor Bach en het verzamelde publiek. Als pleister op de wonde verzorgde Bach in zijn eentje een concert waarin hij al zijn kunnen demonstreerde.

Louis Marchand

De vroegste vermelding van deze geschiedenis vinden we bij Johann Abraham Birnbaum, die in 1739 een geschrift vervaardigde waarin hij Bach verdedigde tegen felle kritiek van ene Johann Adolph Scheibe. Voor zo’n verdediging kwam een dergelijk verhaal natuurlijk goed van pas. Volgens Birnbaum was Bach overeind gebleven tegenover Marchand, “de grootste meester in heel Frankrijk op klavier en orgel”. Ook in de Necrologie voor Bach, die door zijn zoon Carl Philipp Emanuel werd geschreven, vinden we een versie van deze geschiedenis. Beide geschriften hebben duidelijk de bedoeling Bach in een goed daglicht te zetten. Het waarheidsgehalte van het hele verhaal is daarom meermaals in twijfel getrokken. Niettemin is bekend dat Marchand in die tijd in Dresden was. Het lijkt er dus op dat er wel degelijk een historische kern is.

Helaas voor Marchand levert dit verhaal hem tot op de dag van vandaag nogal negatieve publiciteit op. Toch is hij niet een componist aan wie je zomaar voorbij kunt gaan. Behalve om zijn arrogantie en vanwege de schandalen die hij veroorzaakte, stond hij ook bekend als voortreffelijk organist en klavierspeler. In 1708 kwam hij als organist in koninklijke dienst zonder dat van hem verwacht werd zich met anderen te meten. Zijn spel was zo geliefd dat een trouwe schare Parijse toehoorders hem volgde van kerk tot kerk.

Van Marchand is niet veel muziek bewaard gebleven. Belangrijk zijn de Pièces de Clavecin en enkele orgelwerken. Zijn orgelmuziek werd pas na zijn dood gepubliceerd. De meeste stukken worden nu als tamelijk onbeduidend beschouwd, op enkele uitzonderingen na. Wellicht zijn beroemdste orgelcompositie is de Grand Dialogue, een grootschalig en imposant werk waarin verschillende klankkleuren van het orgel met elkaar in ‘dialoog’ zijn (mp3 – bron). Ook vermeldenswaard is de Quatuor, een gerafineerde vierstemmige compositie, waarbij elke stem zijn eigen klankkleur heeft. De organist dient dus met twee handen drie klavieren te bespelen (de vierde stem is voor het pedaal) (mp3 – bron). Deze werken laten duidelijk zien dat Marchand niet de eerste de beste was. Daarbij pleit ook het feit dat Bach de moeite nam om een wedstrijd met hem aan te spannen, voor zijn status als musicus van betekenis.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Desmarest: Messe à 2 choeurs et 2 orchestres. Door: o.a. Frederic Desenclos – organ (Virgin Classics 5454162)

Meer info: Amazon.com

Grigny: Integrale de l’oeuvre d’orgue. Door: André Isoir (Calliope 3911-2)

Meer info: Bol.com of Amazon.com

Iemand overtuigen is een kunst. Soms is het gemakkelijk, meestal moeilijk, en vaak is het zelfs onmogelijk. Het is maar goed ook dat mensen zich niet zomaar laten overtuigen, zeker niet als het om belangrijke beslissingen gaat. Je weet immers nooit of de boodschapper het goede met je voorheeft. De kunst om een boodschap zo overtuigend mogelijk te brengen wordt de retorica genoemd. Deze kunst is al zo oud als de mensheid. In de antieke oudheid werden er volop theorieën verzonnen om een zo effectief mogelijke redevoering te houden. Bekende Romeinse schrijvers uit die tijd zijn Quintilianus en Cicero. De boeken die zij over retorica schreven werden in de late Middeleeuwen herontdekt en kregen vanaf die tijd een enorme invloed.

Al vanaf het begin van deze middeleeuwse opleving werd ook het verband met muziek gelegd. Het werd zelfs zo belangrijk dat rond 1600 de hele muziektheorie doortrokken was van retorica. Het is daarom niet overdreven om te stellen dat retorica de sleutel is tot het begrijpen van muziek uit de Renaissance en Barok. Wanneer een componist een bepaalde tekst op muziek zette, deed hij dat zodanig dat de betekenis van de tekst zo goed mogelijk overgebracht werd op de luisteraar. Dit maakte het componeren tot een ambacht dat musica poetica genoemd werd. Dit betekent letterlijk: het maken of samenstellen van muziek. Een componist was dus een vakman die wist hoe hij muziek moest gebruiken om bij de luisteraar de juiste reactie op te wekken. Net zoals een redenaar allerlei stijlfiguren en mooie zinswendingen gebruikte om de inhoud van zijn betoog te onderstrepen, gebruikte ook de componist allerlei muzikale middelen (figuren) om de tekst kracht bij te zetten.

Een voorbeeld van een Barok-componist die op zeer ingenieuze wijze gebruikt maakte van deze muzikaal-retorische middelen is Heinrich Schütz (1585-1672). Luister bijvoorbeeld naar zijn zetting van Psalm 127. De tekst luidt: “Die mit Tränen säen, werden mit Freuden ernten.” Schütz zet zowel de tranen als de vreugde muzikaal kracht bij: (mp3 – bron). Bij de tekst van Psalm 3 doet Schütz iets soortgelijks: “Ich liege und schlafe, und erwache” (mp3 – bron). Tenslotte nog een voorbeeld uit de Weinachtshistorie, de kerstgeschiedenis. Een engel brengt aan Jozef de boodschap dat hij op moet staan en naar Egypte moet vluchten. Schütz zorgt ervoor dat het overduidelijk is dat er opgestaan en gevlucht moet worden, en snel een beetje: (mp3 – bron).

Niet alleen individuele woorden werden voorzien van retorische middelen, ook hele composities werden opgezet als redevoeringen. 100 jaar na Schütz vinden we een andere grootmeester van de muzikale retorica, Johann Sebastian Bach. Later meer daarvover.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Schütz – Geistliche Chormusik. Door: Collegium Vocale, Gent; Philippe Herreweghe (Harmonia Mundi France HMC 901534)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Schütz – The Christmas Story. Door: Oxford Camerata; Jeremy Summerly (Naxos 8.553514)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Heinrich Schütz – Geistliche Chormusik. Door: Bach Collegium Japan; Masaaki Suzuki (BIS CD-831-832)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Basso Continuo. Een bekende term voor wie wel eens naar muziek uit de Barok luistert. Maar wat is het eigenlijk en waar komt het vandaan?

Denk je eens in dat je organist bent in een grote kerk in Italië, zo tegen het jaar 1600. De componisten gaan voor steeds grotere bezettingen schrijven. Zo komen er regelmatig stukken voor twaalfstemmig koor op de lessenaar. Als organist heb je de taak om zo’n stuk te begeleiden. Dat is natuurlijk vreselijk onhandig, want je moet dan op één of andere manier van 12 notenbalken tegelijk lezen. Bovendien kost het veel papier. Daar moet iets op gevonden worden.

Als organist heb je natuurlijk al snel in de gaten dat veel composities opgevat kunnen worden als een opeenvolging van akkoorden. Als je nu eens enkel die akkoorden op zou schrijven, dat zou enorm schelen. Dat is een goede oplossing. Er is alleen nog één probleem. De basnoot is erg belangrijk. Als je als organist een andere basnoot speelt, dan het koor, doe je de compositie geweld aan. De uiteindelijke oplossing is dus om enkel de basnoten te noteren met daarbij aanwijzingen welke akkoorden erbij gespeeld moeten worden. Ziedaar, het principe van de Basso Continuo. Behalve in de begeleiding van kerkkoren met orgels, werd dit principe ook toegepast in wereldlijke muziek, bijvoorbeeld in opera’s, of in sonates voor solo-instrumenten.

In de zeventiende eeuw wordt deze manier van begeleiden standaard, om pas in de loop van de achttiende eeuw weer te verdwijnen. Zelfs de componisten nemen niet meer de moeite om de hele begeleiding uit te schrijven. Dat wordt de taak van de uitvoerder. Die mag boven de gegeven bas zelfs iets intelligents verzinnen. De akkoorden worden aangeduid met cijfertjes. Zo kan de speler zien welke noten in ieder geval boven de basnoot gespeeld moeten worden. Het ziet er dan bijvoorbeeld zo uit:

Voorbeeld Basso Continuo - Corelli, La Fiolla

Een basso-continuospeler zou er dit van kunnen maken: (mp3 – bron). Dit is de begeleiding van La Follia van Arcangelo Corelli, gerealiseerd door klavecinist Richard Egarr. Als de viool erbij komt, neemt Egarr wat gas terug, en verzorgt hij een wat bescheidener realisatie van dezelfde baslijn: (mp3 – bron)

Vaak wordt een basso-continuopartij uitgevoerd door een basinstrument en een akkoordinstrument. Bijvoorbeeld een klavecimbel en een cello, of een luit en een cello, of een orgel en een fagot, etc.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Corelli: Violin Sonatas, Op. 5. Door: Andrew Manze, Richard Egarr (Harmonia Mundi HMU 907298 99)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Iedereen die iets van klassieke muziek af weet kent de Italiaanse barok-componist Antonio Vivaldi (1678-1741); en dan met name zijn Vier Jaargetijden, waarvan ongeveer evenveel opnamen zijn gemaakt als er violisten zijn. Het zal u daarom wellicht verbazen dat Vivaldi langer dan 100 jaar min of meer vergeten is geweest. Toch is dat zo. Vanaf enkele decennia na zijn dood in 1741 tot aan het begin van de twintigste eeuw werd zijn muziek niet of nauwelijks gehoord.

Antonio Vivaldi

Tijdens zijn leven genoot Vivaldi wel degelijk bekendheid; niet alleen als componist maar ook als violist. Naast musicus was hij trouwens ook geestelijke. Hij werd in 1703 tot priester gewijd, maar legde al spoedig zijn werkzaamheden neer, waarschijnlijk vanwege een chronische bronchitis.

Veel composities schreef hij voor het koor en orkest van de Pio Ospedale della Pietà, een tehuis voor weesmeisjes in Venetië waar hij vanaf 1703 als maestro di violino en later als maestro dei concerti werkzaam was.

Vivaldi stond bekend om zijn ijdelheid. Zo beweerde hij dat hij sneller kon componeren dan een ander nodig had om de muziek te kopiëren. Dit mag dan overdreven zijn, feit is wel dat hij een grote hoeveelheid muziek nagelaten heeft. De catalogus die in 1973 opgesteld werd door Peter Ryom (de Ryom Verzeichnis – RV), vermeldt meer dan 700 werken waarvan ongeveer 550 concerto’s.

Al tijdens zijn leven was zijn reputatie tanende. Hij stierf waarschijnlijk in armoede. Zijn herontdekking heeft Vivaldi aan Johann Sebastian Bach te danken. Deze componist (die zelf trouwens ook een halve eeuw vergeten is geweest) transcribeerde een aantal concerto’s van Vivaldi zodat ze op orgel of klavecimbel gespeeld konden worden. Als voorbeeld de transcriptie van het concert voor twee violen en orkest opus 3, nr. 8. De orkestversie van Vivaldi: (mp3 – bron) werd door Bach als volgt voor orgel bewerkt: (mp3 – bron).

Het is dus duidelijk dat Bach grote belangstelling had voor deze concerto’s. Toen in de negentiende eeuw het Bach-onderzoek goed op stoom kwam, werd men om die reden benieuwd naar Vivaldi’s muziek. Men zocht de originelen van de Bach-transcripties op en concludeerde dat Bach er toch wel iets beters van gemaakt had. Pas in de vroege twintigste eeuw werd Vivaldi’s eer volledig hersteld toen men ontdekte hoe belangrijk de rol was die hij heeft gespeeld in de geschiedenis van het concerto – en daarmee in de voorgeschiedenis van de symfonie. En toen in 1920 zijn persoonlijke muziekarchief werd teruggevonden, was het hek helemaal van de dam. Sindsdien is zijn bekendheid alleen maar groter geworden en groeide hij uit tot één van de kaskrakers van de klassieke-muziekindustrie.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Vivaldi: Double Concertos. Door: Akademie für alte Musik (Harmonia Mundi France HMC 901975)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Bach: Organ Works, Vol. 15. Door: Gerhard Weinberger (CPO 777018)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Hoe verder je teruggaat in de muziekgeschiedenis, des te meer auteurschapskwesties kom je tegen. Het komt zelfs voor dat hetzelfde stuk in verschillende bronnen aan verschillende componisten is toegeschreven. Vaak vormt de beschikbaarheid van een autograaf (het handschrift van de componist zelf) een goede grond voor een auteurschapstoewijzing. Van veel werken zijn echter alleen kopieën overgeleverd. Het kan daarom een hele puzzel worden om de componist van een bepaald stuk te achterhalen.

Door de recente oplossing van zo’n auteurschapskwestie is de Nederlandse muziekgeschiedenis een interessante componist rijker geworden. Het gaat om de Concerti Armonici, een verzameling van zes concerten voor strijkers en basso continuo die in de eerste helft van de achttiende eeuw werd gecomponeerd. Ter illustratie fragmenten van twee delen uit het vijfde concert: Adagio- Largo (mp3 – bron), Da Capella (mp3 – bron). In 1740 verschenen deze concerten in Den Haag in druk. De editie was verzorgd door Carlo Ricciotti, die, behalve als muziekuitgever, bekendheid genoot als violist. In zijn voorwoord draagt Ricciotti de stukken op aan Willem Bentinck. Verder vermeldt Ricciotti dat deze muziek gecomponeerd is door ‘een illustere hand’. Hij noemt echter geen naam. Het zijn composities van hoge kwaliteit, waardoor er relatief veel aandacht is besteed aan de vraag van wie die illustere hand dan wel was.

In 1755 werd de partituur in Londen herdrukt door de muziekuitgever Walsh. In die dagen, waarin het het auteursrecht nog niet bij wet was geregeld, kon zoiets ongestraft. Walsh vermeldt Ricciotti als componist. Later werd de muziek nog toegeschreven aan onder anderen Georg Friedrich Händel, Johann Adam Birkenstock, Fortunato Chelleri en Giovanni Battista Pergolesi. De laatstgenoemde heeft de meeste bekendheid genoten als componist van de Concerti Armonici. Wellicht omdat Pergolesi reeds bekend was vanwege zijn Stabat Mater, waardoor deze toeschrijving commercieel interessant was. Want, zeg nu zelf, wie koopt er nu een opname van concerten van ene Birkenstock?

De oplossing van het raadsel werd in 1980 geleverd door de Nederlandse musicoloog Albert Dunning, bijna 250 jaar na de eerste druk. Dunning kreeg bij toeval een manuscript van de zes concerten in handen uit het huisarchief van kasteel Twickel. Bij dit manuscript bevindt zich een notitie van de componist, waarin deze vermeldt dat hij de stukken tussen 1725 en 1740 heeft gecomponeerd en dat hij tegen zijn zin toegestemd had met de uitgave ervan. Door handschriften te vergelijken stelde Dunning vast dat deze notitie was geschreven door de toenmalige bewoner van kasteel Twickel, graaf Unico Wilhelm van Wassenaer.

Graaf Unico Wilhelm van Wassenaer

Na deze identificatie vielen de puzzelstukjes in elkaar. Willem Bentink, aan wie de stukken waren opgedragen, organiseerde samen met Van Wassenaer huisconcerten. Bij deze gelegenheden speelde Carlo Ricciotti de eerste viool. Van Wassenaer beklede belangrijke posities en verkeerde in de hoogste politieke kringen. Wellicht om die reden wilde hij zijn muzikale activiteiten in de privé-sfeer houden. Hoe dan ook, met deze ontdekking is de Nederlandse muziekgeschiedenis een belangrijk componist rijker.

Aanbevolen cd’s

Wassenaer: 6 Concerti Armonici. Door: Amsterdam Baroque Orchestra; Ton Koopman (Apex 0927495712)

Meer info: Bol.com of Amazon.com