Het symfonisch gedicht Phaéton van Camille Saint-Saëns, dat in de vorige bijdrage besproken werd, is een voorbeeld van programmamuziek. Dat is muziek waar de componist een programma bij levert. Zowel het genre van het symfonisch gedicht als de term programmamuziek zijn geïntroduceerd door de componist Franz Liszt (1811-1868). Liszt omschreef het programma als een
voorwoord dat aan een instrumentaal muziekstuk wordt toegevoegd, waardoor de componist de luisteraar wil behoeden voor een verkeerde poëtische interpretatie, en zijn aandacht wil richten op de poëtische idee van het hele werk, of van een bepaald gedeelte van het werk.
Het komt er op neer dat de componist de luisteraar vooraf een aanwijzing in taal geeft om het muziekstuk te begrijpen. Het programma van Phaéton luidt:
Phaéton heeft de besturing van de zonnewagen gekregen. Maar zijn onbekwame handen brengen de paarden van het rechte pad af. De vlammende wagen, buiten zijn koers geraakt, nadert de aarde. Heel de wereld gaat brandend te gronde, totdat Jupiter met zijn bliksem de roekeloze Phaéton treft.
Zoals we zagen is in het symfonisch gedicht van Saint-Saëns de gang van het verhaal min of meer op de voet te volgen. Zelfs de bliksem van de oppergod is aan te wijzen (maat 247 (mp3 – bron)). Maar het is lang niet altijd het geval dat een programma zo concreet is. Liszt zelf schreef meer beschouwende programma’s. Bij zijn symfonisch gedicht Orpheus (1854) bijvoorbeeld, beschrijft hij Orpheus als symbool voor de Kunst, die de mensheid op een hoger plan kan brengen. Het is volgens Liszt de taak van de Kunst om driften en instincten te overwinnen. Het is dan ook niet mogelijk om in dit stuk de mythe van Orpheus op de voet te volgen. Het is veeleer bedoeld als verklanking van deze kunstopvatting. We moeten er dus voor oppassen om de relatie tussen het programma en de klinkende muziek al te simpel op te vatten. Het programma is geen letterlijke ‘vertaling’ van de muziek, maar meer een soort gelijkenis of analogie, die over hetzelfde gaat als de muziek.
De programmamuziek zoals bedoeld door Liszt komt tot een einde aan het begin van de twintigste eeuw. Een componist als Mahler kon er niet goed mee uit de voeten. Hij wilde ideeën uitdrukken in muziek zonder dat er een begeleidende tekst bij nodig was. De goede luisteraar zou toch wel begrijpen waar de muziek over ging. Zijn eerste symfonie presenteerde hij in eerste instantie als ‘symfonisch gedicht’, maar zonder programma. Toen het publiek hem toch om een programma vroeg, gaf hij de symfonie de naam Titan en voorzag de delen van omschrijvingen. Zo schreef hij bij de inleiding van het eerste deel: “Das Erwachen der Natur” (Het ontwaken der natuur) (mp3 – bron). Maar toen het publiek deze aanduidingen al te één-dimensionaal opvatte en dacht dat het om niet meer ging dan een verklanking van een lieflijke lente-scène met jachthoorns en vogelgeluidjes, schrapte Mahler zijn omschrijvingen weer en gaf de delen puur muzikale benamingen. Voor de juiste verstaander zou de muziek voor zichzelf spreken.
Aanbevolen cd’s
Meer info: Bol.com of Amazon.com
Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com
Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com
Aanbevolen boeken en bladmuziek
De volledige partituur van het symphonisch gedicht Orpheus van Liszt inclusief programma, is beschikbaar op Scribd: Franz Liszt – Orpheus.
