In 1717 vond een zeer merkwaardige gebeurtenis plaats in het leven van J.S. Bach. Een collega-musicus aan het hof van Dresden verzocht hem om de Franse klaviervirtuoos Louis Marchand (1669-1732) uit te dagen voor een wedstrijd. Bach gaf gehoor aan dit verzoek en richtte zich in een brief tot Marchand. Bach stelde voor dat beide musici elkaar opdrachten zouden geven voor improvisaties. Dat was een gewaagde onderneming, maar Marchand aanvaardde de uitdaging onmiddellijk en iedereen aan het hof maakte zich op voor een waar muziekspektakel. Echter, op het moment suprême was er geen Louis Marchand. Uit navraag bleek dat hij diezelfde ochtend in alle vroegte was vertrokken per speciale koets. Uiteraard was dat een behoorlijke teleurstelling voor Bach en het verzamelde publiek. Als pleister op de wonde verzorgde Bach in zijn eentje een concert waarin hij al zijn kunnen demonstreerde.

Louis Marchand

De vroegste vermelding van deze geschiedenis vinden we bij Johann Abraham Birnbaum, die in 1739 een geschrift vervaardigde waarin hij Bach verdedigde tegen felle kritiek van ene Johann Adolph Scheibe. Voor zo’n verdediging kwam een dergelijk verhaal natuurlijk goed van pas. Volgens Birnbaum was Bach overeind gebleven tegenover Marchand, “de grootste meester in heel Frankrijk op klavier en orgel”. Ook in de Necrologie voor Bach, die door zijn zoon Carl Philipp Emanuel werd geschreven, vinden we een versie van deze geschiedenis. Beide geschriften hebben duidelijk de bedoeling Bach in een goed daglicht te zetten. Het waarheidsgehalte van het hele verhaal is daarom meermaals in twijfel getrokken. Niettemin is bekend dat Marchand in die tijd in Dresden was. Het lijkt er dus op dat er wel degelijk een historische kern is.

Helaas voor Marchand levert dit verhaal hem tot op de dag van vandaag nogal negatieve publiciteit op. Toch is hij niet een componist aan wie je zomaar voorbij kunt gaan. Behalve om zijn arrogantie en vanwege de schandalen die hij veroorzaakte, stond hij ook bekend als voortreffelijk organist en klavierspeler. In 1708 kwam hij als organist in koninklijke dienst zonder dat van hem verwacht werd zich met anderen te meten. Zijn spel was zo geliefd dat een trouwe schare Parijse toehoorders hem volgde van kerk tot kerk.

Van Marchand is niet veel muziek bewaard gebleven. Belangrijk zijn de Pièces de Clavecin en enkele orgelwerken. Zijn orgelmuziek werd pas na zijn dood gepubliceerd. De meeste stukken worden nu als tamelijk onbeduidend beschouwd, op enkele uitzonderingen na. Wellicht zijn beroemdste orgelcompositie is de Grand Dialogue, een grootschalig en imposant werk waarin verschillende klankkleuren van het orgel met elkaar in ‘dialoog’ zijn (mp3 – bron). Ook vermeldenswaard is de Quatuor, een gerafineerde vierstemmige compositie, waarbij elke stem zijn eigen klankkleur heeft. De organist dient dus met twee handen drie klavieren te bespelen (de vierde stem is voor het pedaal) (mp3 – bron). Deze werken laten duidelijk zien dat Marchand niet de eerste de beste was. Daarbij pleit ook het feit dat Bach de moeite nam om een wedstrijd met hem aan te spannen, voor zijn status als musicus van betekenis.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Desmarest: Messe à 2 choeurs et 2 orchestres. Door: o.a. Frederic Desenclos – organ (Virgin Classics 5454162)

Meer info: Amazon.com

Grigny: Integrale de l’oeuvre d’orgue. Door: André Isoir (Calliope 3911-2)

Meer info: Bol.com of Amazon.com

Iemand overtuigen is een kunst. Soms is het gemakkelijk, meestal moeilijk, en vaak is het zelfs onmogelijk. Het is maar goed ook dat mensen zich niet zomaar laten overtuigen, zeker niet als het om belangrijke beslissingen gaat. Je weet immers nooit of de boodschapper het goede met je voorheeft. De kunst om een boodschap zo overtuigend mogelijk te brengen wordt de retorica genoemd. Deze kunst is al zo oud als de mensheid. In de antieke oudheid werden er volop theorieën verzonnen om een zo effectief mogelijke redevoering te houden. Bekende Romeinse schrijvers uit die tijd zijn Quintilianus en Cicero. De boeken die zij over retorica schreven werden in de late Middeleeuwen herontdekt en kregen vanaf die tijd een enorme invloed.

Al vanaf het begin van deze middeleeuwse opleving werd ook het verband met muziek gelegd. Het werd zelfs zo belangrijk dat rond 1600 de hele muziektheorie doortrokken was van retorica. Het is daarom niet overdreven om te stellen dat retorica de sleutel is tot het begrijpen van muziek uit de Renaissance en Barok. Wanneer een componist een bepaalde tekst op muziek zette, deed hij dat zodanig dat de betekenis van de tekst zo goed mogelijk overgebracht werd op de luisteraar. Dit maakte het componeren tot een ambacht dat musica poetica genoemd werd. Dit betekent letterlijk: het maken of samenstellen van muziek. Een componist was dus een vakman die wist hoe hij muziek moest gebruiken om bij de luisteraar de juiste reactie op te wekken. Net zoals een redenaar allerlei stijlfiguren en mooie zinswendingen gebruikte om de inhoud van zijn betoog te onderstrepen, gebruikte ook de componist allerlei muzikale middelen (figuren) om de tekst kracht bij te zetten.

Een voorbeeld van een Barok-componist die op zeer ingenieuze wijze gebruikt maakte van deze muzikaal-retorische middelen is Heinrich Schütz (1585-1672). Luister bijvoorbeeld naar zijn zetting van Psalm 127. De tekst luidt: “Die mit Tränen säen, werden mit Freuden ernten.” Schütz zet zowel de tranen als de vreugde muzikaal kracht bij: (mp3 – bron). Bij de tekst van Psalm 3 doet Schütz iets soortgelijks: “Ich liege und schlafe, und erwache” (mp3 – bron). Tenslotte nog een voorbeeld uit de Weinachtshistorie, de kerstgeschiedenis. Een engel brengt aan Jozef de boodschap dat hij op moet staan en naar Egypte moet vluchten. Schütz zorgt ervoor dat het overduidelijk is dat er opgestaan en gevlucht moet worden, en snel een beetje: (mp3 – bron).

Niet alleen individuele woorden werden voorzien van retorische middelen, ook hele composities werden opgezet als redevoeringen. 100 jaar na Schütz vinden we een andere grootmeester van de muzikale retorica, Johann Sebastian Bach. Later meer daarvover.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Schütz – Geistliche Chormusik. Door: Collegium Vocale, Gent; Philippe Herreweghe (Harmonia Mundi France HMC 901534)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Schütz – The Christmas Story. Door: Oxford Camerata; Jeremy Summerly (Naxos 8.553514)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Heinrich Schütz – Geistliche Chormusik. Door: Bach Collegium Japan; Masaaki Suzuki (BIS CD-831-832)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Één van de laatste composities van de Weense componist Alban Berg (1885-1935) is zijn concert voor viool en orkest. Hij voltooide het werk in 1935. Deze compositie is in een aantal opzichten bijzonder. In april 1935 ontving Alban Berg het bericht van de dood van Manon Gropius, de dochter uit het tweede huwelijk van Alma Maria Mahler. Het meisje was slechts achttien jaar oud geworden. Berg werkte toentertijd al aan het vioolconcert, maar na deze tijding besloot hij er een eerbetoon aan Manon Gropius van te maken. Hij gaf het concert de ondertitel “Ter nagedachtenis aan een engel” (“Dem Andenken eines Engels”). Het werd echter ook Bergs eigen zwanenzang. Hij heeft de uitvoering niet meer mee kunnen maken.

Manon Gropius

Zoals alle andere composities uit de tweede Weense school is Bergs vioolconcert gebaseerd op een reeks van twaalf verschillende tonen. Het bijzondere van de reeks van het vioolconcert is dat de volgorde van de tonen zo gekozen is dat de opeenvolgende tonen akkoorden vormen die je in een compositie uit de achttiende of negentiende eeuw ook tegen zou kunnen komen. Dat was tamelijk ongebruikelijk. Al vrij snel na het begin is de gehele reeks in de vioolpartij te horen: (mp3 – bron), en even later dalend: (mp3 – bron). Alles in de hele compositie is afgeleid van deze reeks. Het is dan ook aan te raden om je bij het beluisteren deze reeks goed in te prenten. Het is het vakmanschap van de componist dat hij met zo’n strenge compositietechniek een zo aangrijpend werk heeft kunnen scheppen. Het overwegend lyrische eerste deel is een herinnering aan de persoon van Manon Gropius (een fragment: (mp3 – bron)). Het tweede deel verklankt haar tragische dood en laatste rustplaats.

De laatste vier tonen van de reeks zijn dezelfde als de eerste vier tonen van het koraal “Es ist genug”, waarvan Johann Sebastian Bach een zetting schreef in zijn cantate O Ewigkeit, du Donnerwort (bwv 60) (mp3 – bron). Deze koraalzetting was in Bachs tijd extreem. Het raakt de grens van wat in de traditionele tonaliteit mogelijk is. Dat is een uitgestoken hand naar Berg, die zich aan de andere kant van de grens bevindt. In het tweede deel van zijn vioolconcert werkt Berg toe naar dit koraal en uiteindelijk citeert hij het zelfs volledig (mp3 – bron). Niet alleen muzikaal ontmoeten Bach en Berg elkaar, maar ook de koraaltekst is van betekenis in het licht van deze nagedachtenis aan Manon Gropius.

Es ist genug,
Herr, wenn es dir gefällt,
so spanne mich doch aus.
Mein Jesus kommt!
Nun gute Nacht, o Welt!
Ich fahr ins Himmelshaus,
ich fahre sicher hin mit Frieden;
Mein grosser Jammer bleibt darnieden.
Es ist genug! (mp3 – bron)

Aanbevolen cd’s

Berg, Schoenberg – Violin Concerto, Piano Concerto. Door: Alfred Brendel, Zvi Zeitlin, Symphonie Orchester Des Bayerischen Rundfunks; Rafael Kubelik (Eloquence 445 118-2)

Meer info: Amazon.com

U hoeft maar in de buurt van een vliegveld te wonen om te weten dat geluidsoverlast in onze gemotoriseerde tijd een behoorlijk probleem kan zijn. Ook in vroeger tijden was het niet overal rustig en stil. In grote steden zoals Londen en Parijs liet iedereen die iets aan de man wilde brengen zich om het hardst horen om toch vooral de aandacht te trekken van potentiele klanten. En dan waren er ook nog bedelaars en straatmuzikanten die naar hartelust meededen in de kakofonie. Het was soms zelfs zo erg dat er wetten werden uitgevaardigd om al dit straatgeluid in te dammen.

London Street Cries (detail). Door William Hogarth, 18de eeuw.

Al deze kooplieden hadden hun eigen melodietjes, die soms van vader op zoon werden doorgegeven. Behalve afkeer, wekte dat bij sommige componisten ook de interesse. Er is een aantal laat-zestiende-eeuwse vocale composities waarin dit soort straatkreten verwerkt zijn. Clément Jannequin schreef Les Cries de Paris (mp3 – bron), en de Engelse componisten Weelkes, Gibbons en Dering schreven composities met de straatkreten van London; bij elkaar meer dan 150 verschillende. Een kleine inventarisatie van wat er zoal werd aangeprezen in de composities van de drie laatstgenoemden:

• 13 soorten vis
• 18 soorten fruit
• 11 soorten groente
• 14 huishoudelijke artikelen
• 13 kledingstukken
• etc.

Na ons een goede morgen gewenst te hebben, begint Orlando Gibbons (1583-1625) zijn Cries of London met viskreten: “New mussels, new lilywhite mussels. Hot codlings, hot. New cockles, new great cockles. New great sprats, new…” (mp3 – bron), waarna allerlei andere artikelen en diensten volgen.

Ook in sommige twintigste-eeuwse composities zijn straatkreten verwerkt. Zo gebruikte de Engelse componist Ralph Vaughan Williams (1872-1958) in het tweede deel van A London Symphony de melodie van een lavendel-kreet. De Italiaan Luciano Berio (1925-2003) pubilceerde in 1974 zijn eigen Cries of London, met uitroepen van marktkooplui. In deel 4 wordt knoflook aangeprezen: (mp3 – bronavantgardeproject.org).

Aanbevolen cd’s en dvd’s

The Cries of London. Door: Theatre of Voices, Fretwork; Paul Hillier (Harmondia Mundi HMU 907214)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Vaughan Williams – A London Symphony. Door: London Symphony Orchestra; Richard Hickox (Chandos CHA 9902)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Les cris de Paris. Door: Ensemble Clément Janequin; Dominique Visse (Harmonia Mundi France HAR 1951072)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com

Aanbevolen boeken en bladmuziek

Een fascinerend boek over geluid is geschreven door de Canadese componist Raymond Murray Schafer. Hierin analyseert hij de geluiden die op het land en in de stad te horen zijn (de ‘soundscape’). Daarnaast onderzoekt hij hoe deze soundscape in de loop van de eeuwen veranderd is. Een echte ear-opener!

R. Murray Schafer, The Soundscape – The Tuning of the World. ISBN 978-0892814558.

Meer info: Bol.com

Basso Continuo. Een bekende term voor wie wel eens naar muziek uit de Barok luistert. Maar wat is het eigenlijk en waar komt het vandaan?

Denk je eens in dat je organist bent in een grote kerk in Italië, zo tegen het jaar 1600. De componisten gaan voor steeds grotere bezettingen schrijven. Zo komen er regelmatig stukken voor twaalfstemmig koor op de lessenaar. Als organist heb je de taak om zo’n stuk te begeleiden. Dat is natuurlijk vreselijk onhandig, want je moet dan op één of andere manier van 12 notenbalken tegelijk lezen. Bovendien kost het veel papier. Daar moet iets op gevonden worden.

Als organist heb je natuurlijk al snel in de gaten dat veel composities opgevat kunnen worden als een opeenvolging van akkoorden. Als je nu eens enkel die akkoorden op zou schrijven, dat zou enorm schelen. Dat is een goede oplossing. Er is alleen nog één probleem. De basnoot is erg belangrijk. Als je als organist een andere basnoot speelt, dan het koor, doe je de compositie geweld aan. De uiteindelijke oplossing is dus om enkel de basnoten te noteren met daarbij aanwijzingen welke akkoorden erbij gespeeld moeten worden. Ziedaar, het principe van de Basso Continuo. Behalve in de begeleiding van kerkkoren met orgels, werd dit principe ook toegepast in wereldlijke muziek, bijvoorbeeld in opera’s, of in sonates voor solo-instrumenten.

In de zeventiende eeuw wordt deze manier van begeleiden standaard, om pas in de loop van de achttiende eeuw weer te verdwijnen. Zelfs de componisten nemen niet meer de moeite om de hele begeleiding uit te schrijven. Dat wordt de taak van de uitvoerder. Die mag boven de gegeven bas zelfs iets intelligents verzinnen. De akkoorden worden aangeduid met cijfertjes. Zo kan de speler zien welke noten in ieder geval boven de basnoot gespeeld moeten worden. Het ziet er dan bijvoorbeeld zo uit:

Voorbeeld Basso Continuo - Corelli, La Fiolla

Een basso-continuospeler zou er dit van kunnen maken: (mp3 – bron). Dit is de begeleiding van La Follia van Arcangelo Corelli, gerealiseerd door klavecinist Richard Egarr. Als de viool erbij komt, neemt Egarr wat gas terug, en verzorgt hij een wat bescheidener realisatie van dezelfde baslijn: (mp3 – bron)

Vaak wordt een basso-continuopartij uitgevoerd door een basinstrument en een akkoordinstrument. Bijvoorbeeld een klavecimbel en een cello, of een luit en een cello, of een orgel en een fagot, etc.

Aanbevolen cd’s en dvd’s

Corelli: Violin Sonatas, Op. 5. Door: Andrew Manze, Richard Egarr (Harmonia Mundi HMU 907298 99)

Meer info: Bol.com of Amazon.com of Emusic.com